હીરા કામદારોને સહાનુભૂતિ નહીં — તેમને એવી વ્યવસ્થાની જરૂર હતી જે તેમનો જીવનભર સાથ નિભાવે

બેરોજગાર હીરા કામદારો માટે ગુજરાત સરકારે રાહત પેકેજની જાહેરાત કરી — એક ક્ષેત્ર જે અભૂતપૂર્વ મંદી સાથે સંઘર્ષ કરી રહ્યું છે —આ સંકટ મેનેજમેન્ટના પાઠ્યપુસ્તકનું ઉદાહરણ હોય તેવું કેમ લાગે છે, ઘટના ઘટી જાય પછી, તંત્ર જાગે, મોડે મોડે રાહત આપે, જાણે ભગવાનનો પ્રસાદ હોય. આ રાહત પેકેજ ખૂબ મોડું જાહેર થયું છે, પંચામૃતથી વધારે તો નથી જ, રાહત પેકેજ મૂળ અને વાસ્તવિક મુદ્દાને ટાળે છે; જે વહિવટી તંત્રની નિષ્ફળતાં દર્શાવે છે.

સરકારે જાહેર ત્યારે કરવી પડી જ્યારે ૭૧ કામદારો આર્થિક સંકટમાં હિમ્મત હારી જઇ આત્મહત્યા કરી લિધી, સરકાર માત્ર લિપાપોતી કરવા માંગતી હોય તેમ રાહત પેકેજની જાહેરાત કરી છે. વાસ્તવમાં આ સમસ્યાનો ઉકેલ નથી, આ એક નૈતિક આડંબર છે અને પેકેજમાં સરકારી નિયમશાહી, લાલફીતાશાહીનો સીધો પ્રભાવ જોવા મળે છે. જે સરકાર જે ભૂલી જાય છે તે એ છે તેની સામાજિક અને કામદાર-નાગરીકના હક્કમાં કાયદા બનાવી તેમનું રક્ષણ કરી, તે આવા દેખાડા નીચે દબાઈ જાય છે.

એક પેકેજ જે મુદ્દો ચૂકી જાય છે

જાહેર કરાયેલી રાહત હેઠળ, ગુજરાત સરકાર બેરોજગાર હીરા કામદારોના બાળકોને શાળા ફીની ૧૦૦% પ્રતિપૂર્તિ આપશે — જે બાળક દીઠવાર્ષિક ₹૧૩,૫૦૦ પર મર્યાદિત છે. આ સહાય ખાનગી શાળા સંચાલનને ડાયરેક્ટ બેનિફિટ ટ્રાન્સફર (DBT) દ્વારા મળશે.

જોકે, પાત્રતા નિયમશાહીમાં ગૂંચવાયેલી છે. કામદારોએ સાબિત કરવું પડશે કે તેઓએ ૩૧ માર્ચ ૨૦૨૪ પછી નોકરી ગુમાવી છે, ૨૧ વર્ષથી વધુઉંમરના હોવા જોઈએ, અને ઉદ્યોગમાં ઓછામાં ઓછા ત્રણ વર્ષ વિતાવ્યા હોવા જોઈએ. તેઓએ જિલ્લા લેબર ઓફિસર કે ડાયમંડએસોસિએશનના રોજગારના રેકોર્ડ્સ કે ભલામણ પત્રો અને શાળાના દસ્તાવેજો પણ આપવા પડશે.

જાહેરાતમાં ક્યાંય કુલ નાણાકીય ફાળવણી, અનુમાનિત લાભાર્થીઓની સંખ્યા, અથવા રાજ્ય વિતરણ અને દુરુપયોગની દેખરેખ કેવી રીતેકરવાનો ઇરાદો ધરાવે છે તેની સ્પષ્ટતા નથી. વધુ ખરાબ, કોઈ સરકારી સંસ્થા — રાજ્ય લેબર વિભાગ નહીં, કેન્દ્ર નહીં — પાસે છેલ્લા ૧૮–૨૪મહિનામાં કેટલા હીરા એકમો બંધ થયા છે અથવા કેટલા કામદારો બેરોજગાર બન્યા છે તેનો અધિકૃત ડેટા નથી.

તો પછી આ પેકેજ શેના આધારે છે — અનુમાન?

અદૃશ્ય કામદાર વર્ગ

ગુજરાતનો હીરા પોલિશિંગ ઉદ્યોગ — સુરતમાં કેન્દ્રિત અને વિશ્વના ૯૦% થી વધુ હીરા કાપવાનું કામ કરતો — ૧૫ લાખથી વધુ કામદારોનેરોજગારી આપે છે. તે અનૌપચારિક કરારો અને નાજુક સામાજિક સુરક્ષા જાળ પર બનેલો શ્રમ-સઘન, કુશળતા-આધારિત ક્ષેત્ર છે.

મોટાભાગના એકમો, ખાસ કરીને નાના, Shops and Establishment Act અથવા Factory Act હેઠળ નોંધાયેલા પણ નથી. આનો અર્થ એછે કે કામદારો પાસે કોઈ સામાજિક સુરક્ષા નથી, કોઈ PF એકાઉન્ટ નથી, કોઈ ESI નથી, કોઈ છંટણી સુરક્ષા નથી. જ્યારે કારખાનું બંધ થાયછે, ત્યારે કામદાર રાજ્યના રેકોર્ડ્સમાંથી અદૃશ્ય થઈ જાય છે. તેનું અસ્તિત્વ ક્યારેય ઔપચારિક રીતે માન્ય કરવામાં આવ્યું ન હતું.

અને હવે, મંદીની ઘડીમાં, તે જ કામદારોને સરકારી અધિકારીઓ અને ઉદ્યોગ સંસ્થાઓ પાસેથી પ્રમાણપત્રો લાવવાનું કહેવામાં આવે છે જેમનીપાસે કોઈ ડેટા નથી, કોઈ દેખરેખ નથી, અને કામદારના સંકટ સાથે કોઈ વાસ્તવિક જોડાણ નથી.

કલ્યાણનું ખાનગીકરણ, જવાબદારીનું આઉટસોર્સિંગ

વધુ પરેશાનીજનક એ છે કે આ રાહત પૈસા ક્યાં જાય છે: કામદારોને નહીં, પરંતુ કામદારો મારફત આ પૈસા ખાનગી શાળા સંચાલકને જશે, સરકારે શિક્ષણ ક્ષેત્રથી પોતાનું યોગદાન ઘટાડી ખાનગી શિક્ષણને ફૂલવા દિધી, પરીણામ સામે છે. આ ક્ષેત્ર જે પહેલાથી જ અનિયંત્રિત ફી અનેન્યૂનતમ જવાબદારી સાથે ફૂલેલો છે. આ કામદારો માટે બચાવ નથી — તે ખાનગી શાળાઓ માટે પાછલા દરવાજે બેલઆઉટ છે.

સરકારી શાળાઓને વધારે સુદ્રઢ કેમ નથી કરવામાં આવતી? ખાસ કરીને સુરત, ભાવનગર અને અમરેલી જેવા ઔદ્યોગિક પટ્ટાઓમાં જાહેરશિક્ષણનું વ્યાવસાયિકીકરણ અને વિસ્તરણ કેમ નથી કરવામાં આવ્યું? કારણ કે વર્ષોથી, ગુજરાતે, નાણાકીય સાવધાનીના નામે, જાહેર પ્રાવધાનકરતાં ખાનગીકરણને પ્રાધાન્ય આપીને શિક્ષણ ક્ષેત્રમાંથી ગંભીર રીતે હાથ ખેંચ્યો છે.

૨૦૧૦ અને ૨૦૨૨ વચ્ચે, ગુજરાતમાં સરકારી શાળાઓની સંખ્યામાં સતત ઘટાડો જોવા મળ્યો, ખાસ કરીને શહેરી અને અર્ધ-શહેરી વિસ્તારોમાંજ્યાં હીરા ઉદ્યોગ કેન્દ્રિત છે. ગ્રાન્ટ-ઇન-એઇડ સંસ્થાઓને દબાવવામાં આવી છે, અને શિક્ષકોની ખાલી જગ્યાઓ ભરવામાં આવતી નથી.

જો જાહેર શાળાઓ મજબૂત હોત, તો રાજ્યને ખાનગી સંસ્થાઓને સહાય આપવાની જરૂર પડત નહીં. વર્તમાન સંકટ આ ઇરાદાપૂર્વકની ઉપેક્ષાનુંપરિણામ છે.

વ્યવસાય સુવિધા — કોના માટે?

ચાલો સ્પષ્ટ થઈએ — આ માત્ર આર્થિક મંદી નથી. આ ગુજરાતના Ease of Doing Business એજન્ડાના આક્રમક અનુસરણનું પરિણામ છે. શ્રમકાયદાઓને વ્યવસ્થિત રીતે નબળા બનાવવામાં આવ્યા છે. ઔદ્યોગિક વિવાદ અધિનિયમમાં થ્રેશહોલ્ડ સુરક્ષાને દૂર કરવાથી લઈને કારખાનાઅધિનિયમ હેઠળ તપાસ ઘટાડવા સુધી, જે માળખું એક સમયે ઔદ્યોગિક કામદારોને મૂળભૂત સુરક્ષા પ્રદાન કરતું હતું તેને પોલું કરવામાં આવ્યુંછે.

રોકાણ આકર્ષવાના નામે, શ્રમને વધુ "લવચીક" બનાવવામાં આવ્યું છે — વાંચો: નિકાલજોગ.

જ્યારે વૈશ્વિક માંગમાં ઘટાડો અને વધતા ઇનપુટ ખર્ચને કારણે ૨૦૨ૢના અંતમાં અને ૨૦૨૩ની શરૂઆતમાં હીરા એકમો તૂટવાનું શરૂ થયું, ત્યારેકામદારો પાસે કોઈ સહારો ન હતો. મોટાભાગે અનિયંત્રિત, એમ્પ્લોયરોની બંધ થવાની જાણ કરવાની, વિચ્છેદ વાટાઘાટ કરવાની, અથવાબેરોજગારી સુરક્ષામાં યોગદાન આપવાની કોઈ જવાબદારી ન હતી.

જો આ કારખાનાઓ યોગ્ય રીતે નોંધાયેલા હોત, જો કામદારો ભવિષ્ય નિધિ સાથેની ઔપચારિક વ્યવસ્થાનો ભાગ હોત અને છંટણી દેખરેખનેઆધિન હોત, તો રાજ્ય આજે ટુકડે ટુકડે શિક્ષણ સહાયતા યોજના સાથે ઝપાઝપી કરતું ન હોત. સમર્થન માટે આપોઆપ ટ્રિગર્સ હોત, પોસ્ટ-ફેક્ટો કટોકટી પેકેજીસ નહીં.

રાજ્યનું પરિત્યાગ, સમાજનો બોજ

અહીં વ્યાપક મુદ્દો રાજ્યની જવાબદારીનો છે. કલ્યાણ દાન નથી. રાહત પેકેજીસ નિયમનકારી ઉપેક્ષા માટે વળતર નથી. તેઓ લાંબા ગાળાનાસંસ્થાકીય સંરક્ષણના વિકલ્પ તરીકે ઉપયોગ કરી શકાતા નથી.

ગુજરાત — એક સમયે ભારતની ઔદ્યોગિક વૃદ્ધિના એન્જિન તરીકે પ્રશંસિત — હવે તે વૃદ્ધિની કિંમત સાથે હિસાબ કિતાબ કરવો પડશે. મૂડીઅને ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર પર તેના એકલ-વિચારશીલ ધ્યાનમાં, તે ભૂલી ગયા છે કે આર્થિક સ્થિતિસ્થાપકતા માત્ર રોકાણ પર જ નહીં, પરંતુ સમાવેશપર બનાવવામાં આવે છે.

અને ચાલો ન ભૂલીએ: આ પેકેજ માત્ર આત્મહત્યાઓ હેડલાઇન્સ બન્યા પછી જ જાહેર કરવામાં આવ્યું હતું. તે પણ, કામદારોમાં નોકરીની ખોટઅથવા માનસિક સ્વાસ્થ્ય તકલીફનું પ્રમાણ દસ્તાવેજ કરવાના પ્રયાસ વિના. એવા રાજ્યમાં માનવ જીવનનું મૂલ્ય શું છે જે માત્ર આર્થિક એકમોજુએ છે?

નીતિ તરીકે માસ્કેરેડિંગ ટોકનિઝમ

ગુજરાતને બીજી સાંકડી રીતે વ્યાખ્યાયિત રાહત યોજનાની જરૂર નથી. તેને સામાજિક કરારની જરૂર છે:

• ઔદ્યોગિક એકમોની ફરજિયાત નોંધણી • શ્રમ કાયદાઓનું લાગુ પાલન • જાહેર શિક્ષણ જે પૂર્વવિચાર નથી • સામાજિક સુરક્ષા જાળ જે સંકટઘાતક બને તે પહેલાં સક્રિય થાય

ત્યાં સુધી, આ જેવા રાહત પેકેજીસ — ઉતાવળમાં શરૂ કરાયેલા, પહોંચમાં મર્યાદિત, અને ઇતિહાસ પ્રત્યે અંધ — તે જ રહેશે જે તેઓ છે: એવારાજ્યની ટોકન ઇશારાઓ જેણે તેમના કારખાના કરવા પહેલાં તેના કામદારોને છોડી દીધા હતા.

May 25, 2025 | 21:29 IST

Leave a Comment :